Odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne pozbawienie wolności
Kiedy pozbawienie wolności jest niesłuszne?
Zgodnie z art. 41 ust. 1 Konstytucji RP, każdemu zapewnia się nietykalność osobistą i wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie. Ustawa zasadnicza zapewnia każdemu wolność osobistą, jednak w pewnych wypadkach można zostać jej pozbawionym. W szczególności chodzi tu o zatrzymanie, tymczasowe aresztowanie lub karę pozbawienia wolności. Mimo iż pozbawienie wolności następuje w tych przypadkach na podstawie przepisów ustawowych, zdarzają się sytuacje, gdy okazuje się później, że było ono niesłuszne.
Odszkodowanie za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe z wykonania w całości lub w części niesłusznie orzeczonej kary przysługuje osobie skazanej, która następnie - w wyniku wznowienia postępowania, kasacji lub skargi nadzwyczajnej - została uniewinniona lub skazana na łagodniejszą karę, a także, jeżeli po uchyleniu skazującego orzeczenia postępowanie umorzono wskutek okoliczności, których nie uwzględniono we wcześniejszym postępowaniu. Prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia powstaje również w związku z zastosowaniem środka zabezpieczającego w w/w warunkach.
Odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje również w wypadku niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą niewątpliwie niesłuszne jest takie tymczasowe aresztowanie, które spowodowało dolegliwość, której osoba nie powinna doznać, w świetle całokształtu okoliczności ustalonych w sprawie, a także w szczególności, prawomocnego jej rozstrzygnięcia (zob. np. wyrok SN z dnia 22 lutego 2018 r., II KK 344/17, LEX nr 2473781; wyrok SN z dnia 8 maja 2018 r., II KK 452/17, LEX nr 2549252). Za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie należy zatem uznać m.in. takie, które zastosowano wobec podejrzanego, wobec którego ostatecznie postępowanie zostało prawomocnie umorzone (zob. uchwała SN z dnia 15 września 1999 r., I KZP 27/99, OSNKW 1999, nr 11-12, poz. 72). Warto podkreślić, że odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje także osobie tymczasowo aresztowanej nawet jeśli zostanie ona ostatecznie skazana prawomocnym wyrokiem, jednak wymierzona zostanie jej kara o charakterze wolnościowym albo kara pozbawienia wolności, której wykonanie zostanie warunkowo zawieszone. W takim wypadkach bowiem przyjmuje się, że nie było podstaw do stosowania najsurowszego środka zapobiegawczego, jakim jest tymczasowe aresztowanie. Natomiast w przypadku zatrzymania podstawą do odszkodowania i zadośćuczynienia jest postanowienie sądu, wydane na skutek złożonego zażalenia na zatrzymania, stwierdzające, że było ono niesłuszne.
Czym jest szkoda, a czym jest krzywda?
Jak już wskazano, w takich wypadkach osobie pozbawionej wolności przysługuje prawo do rekompensaty i to zarówno jeśli chodzi o szkodę majątkową, jak i niemajątkową, czyli krzywdę. Obowiązujące przepisy nie precyzują jednak tych pojęć, dlatego odwołać się należy do kryteriów wypracowanych przez orzecznictwo sądowe. W wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 14 listopada 2014 r. (II AKa 357/14) wskazano, że szkoda objęta przepisem art. 552 § 1 i 4 k.p.k. dotyczy m.in. pogorszenia sytuacji materialnej wnioskodawcy wywołanego uniemożliwieniem uzyskania źródeł utrzymania przez okres tymczasowego aresztowania. Stanowi ona różnicę między stanem majątkowym jaki istniałby, gdyby poszkodowany nie został pozbawiony wolności, a stanem rzeczywistym w chwili odzyskania tej wolności. W tym samym wyroku wskazano również, że skutki niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania mogą wykraczać poza moment odzyskania wolności przez wnioskodawcę.
Jeśli chodzi natomiast o krzywdę, to w orzecznictwie wskazuje się, że: „dotyczy w szczególności sfery psychiki danej osoby i jej przeżyć wewnętrznych. Zadośćuczynienie, wobec niewymierności szkody niemajątkowej, ma zrównoważyć negatywne przeżycia i jest swoistego rodzaju rekompensatą za naruszenie dóbr osobistych. Powinno mieć charakter kompensacyjny, wobec czego jego wysokość z jednej strony musi przedstawiać wartość ekonomicznie odczuwalną, z drugiej strony powinno być utrzymane w rozsądnych granicach. Nie może jednak stanowić nieuzasadnionego wzbogacenia się osoby wnioskującej” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 9 czerwca 2020 r., sygn. akt II AKa 393/19). „Wysokość zadośćuczynienia zależy w szczególności od długości okresu, w ciągu którego wnioskodawca był niepotrzebnie osadzony. Kolejnymi przesłankami są warunki pobytu w jednostce penitencjarnej, możliwość korzystania z opieki medycznej i psychologicznej, możliwość utrzymywania kontaktu z rodziną, kwestia, czy stosowano wobec osoby pozbawionej wolności w sposób bezprawny przemoc, a także wpływ izolacji na życie i zdrowie osoby bezprawnie pozbawionej wolności przy uwzględnieniu jej zawodowej i społecznej roli (por. np. wyrok SN z dnia 20 października 2011 r., IV KK 137/11, OSNKW 2011, nr 11, poz. 105; postanowienie SN z dnia 20 lutego 2014 r., V KK 379/13, Legalis; wyrok SN z dnia 12 lutego 2014 r., IV KK 151/13, Legalis; wyrok SN z dnia 10 grudnia 2015 r., II KK 275/15, Legalis; postanowienie SN z dnia 16 maja 2018 r., V KK 39/18, Legalis).
Jak należy ustalać wysokość należnych świadczeń?
O ile w przypadku szkody możliwe jej określenie jej wysokości w oparciu o poniesione straty materialne, tak w przypadku krzywdy, z uwagi na jej niemajątkowy charakter, ustalenie adekwatnej kwoty zadośćuczynienia jest znacznie trudniejsze. Każdorazowo należy odnieść się dokładnie do okoliczności sprawy, ze szczególnym uwzględnieniem wszystkich negatywnych przeżyć fizycznych i psychicznych osoby niesłusznie pozbawionej wolności. Zarazem należy kwotę zadośćuczynienia oznaczać z umiarem, stosownie do realiów społecznych, takich jak zamożność mieszkańców, wartość pieniądza itp. Należy jednak podkreślić, że badanie „przeciętnej stopy życiowej społeczeństwa” jako kryterium pomocniczego do ustalenia wysokości zadośćuczynienia za krzywdę znajdzie zastosowanie tylko wówczas, gdy pozostałe elementy składające się na ocenę rozmiaru dolegliwości, również charakteryzuje swoista „przeciętność”, rozumiana jako „typowość”, „nieskrajność”. O ile jednak nie sposób mówić o przeciętnym, typowym rodzaju krzywdy - kryterium „przeciętnej stopy życiowej” (rozumiane jako ekwiwalentność wielokrotności przeciętnego wynagrodzenia w danym okresie) - po prostu nie jest przydatne i nie powinno w ustaleniu wysokości zadośćuczynienia mieć znaczenia decydującego (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 18 maja 2018 r. II AKa 168/18, Prok.iPr. 2019, nr 7-8, s.36).
Comments